कोदो दिवस : नेपालको कृषि परिवर्तनको अवसर

यो वर्ष श्रावण १६ गते, नेपालले कोदो दिवस मनाउन्दै छ, एक यस्तो अन्न जसले हाम्रो परम्परा, पोषण, र ग्रामीण अर्थतन्त्रमा महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ। यो दिवस सरकारले सुरुआत गरेको राम्रो प्रयास हो, विशेषगरी अहिलेको अवस्थामा जहाँ हाम्रो कृषि उत्पादन घट्दो छ र खाद्यान्न आयात बढ्दो अवस्थामा छ।

तर के यो दिवस मनाउनु मात्रै पर्याप्त छ? कि फेरि पनि हामी उत्पादनमै सीमित रहेर बाँकी सम्पूर्ण मूल्य श्रृंखलालाई नजरअन्दाज गर्ने गल्ती दोहोर्याउँदैछौं?

नेपालको कोदोको अहिलेको अवस्था

नेपालका पहाडी तथा उच्च भू-भागमा कोदो, फापर, कागुनोजस्ता मिलेट अन्न खेती गरिन्छ। तथापि, पछिल्ला वर्षहरूमा कोदो खेतीमा गिरावट आएको छ। कृषि तथा पशुपन्छी मन्त्रालयका अनुसार २०८० सालमा करिब ३ लाख मेट्रिक टन कोदो उत्पादन भएको थियो, तर खेती क्षेत्रफल अघिल्लो दुई दशकमा ३०% ले घटेको छ। बजार नपाइने, प्रशोधन प्रविधि नहुनु, र बजारसम्म उत्पादन नपुग्ने समस्याले किसानहरू कोदो छोडेर अन्य नगदे बालीतर्फ आकर्षित भएका छन्।

फार्मबाट फिंगरसम्म : स्थानीय उद्यमहरूको सफलता

केही नेपाली उद्यमहरूले देखाएका छन् कि सीप, सोच र बजार पहुँच मिल्दा कोदो  जस्ता अन्न पनि आकर्षक उत्पादन बन्न सक्छन्।

• " कोदो नाचो" भन्ने परिकार R & D Innovative Solution द्वारा सञ्चालित फार्म टु टेबल मार्केट र फार्मर्स मार्केट मा अत्यन्त लोकप्रिय बन्यो। फार्मदेखि फिंगरसम्मको यात्रा सफल बनाउन यो उत्कृष्ट उदाहरण हो।
• "माही इन्टरप्राइज" को मल्टिग्रेन लुढु, मिलेट र अन्य अन्नबाट बनेको परिकार, ट्रेकिङ जानेहरू र उच्च वर्गमा निकै लोकप्रिय भयो। स्थानीय परम्परागत अन्नलाई सृजनशील ढंगले नयाँ बजारमा पुर्‍याउने सफल उदाहरण यही हो।

आज बजारमा कोदो को बिस्कुट, पिठो, फ्लेक्स, दलिया, नुडल्स जस्ता थुप्रै मूल्यवृद्धि भएका उत्पादनहरू देख्न सकिन्छ। कोदो मा फाइबर, आइरन, प्रोटिन प्रशस्त हुने भएकाले यो पोषणको दृष्टिले एकदमै उपयोगी अन्न हो।

उही गल्ती दोहोर्यिने चिन्ता

यद्यपि कोदो  दिवस सकारात्मक सुरुआत हो, सरकारले फेरि पनि उत्पादनमै जोड दिएको देखिन्छ। प्रशोधन, ब्राण्डिङ, बजार जडान जस्ता महत्त्वपूर्ण पक्षहरूमा खासै ध्यान दिइएको छैन।

यदि हामीले उत्पादनपछि उपभोगसम्मको सम्पूर्ण मूल्य श्रृंखलालाई व्यवस्थित गर्न सकेनौं भने, कोदो  दिवस पनि अरू प्रचारमूलक कार्यक्रमजस्तै अलपत्र पर्नेछ। विदेशी खाद्य वस्तुको आयात बढ्दो छ र स्थानीय अन्नहरू उपेक्षित भइरहेका छन्।

के गर्नुपर्छ?

नेपालमा कोदो  पुनः लोकप्रिय बनाउन र आयात न्यूनीकरण गर्नका लागि समग्र मूल्य श्रृंखलामा हस्तक्षेप आवश्यक छ:

1. निजी क्षेत्रको संलग्नता: माटो तयार पार्नेदेखि उपभोक्ताको थालमा पुग्नेसम्म निजी क्षेत्रको भूमिका अनिवार्य छ।
2. प्रशोधन र बजार प्रवर्द्धनमा लगानी: सरकारी तथा विकास साझेदारहरूले प्रशोधन केन्द्र, सीप विकास, र ब्राण्ड निर्माण मा लगानी गर्नुपर्छ।
3. पोषण र शहरी बजारमा जोड: स्वास्थ्य सचेत उपभोक्ताहरूका लागि कोदो  अत्यन्त उपयुक्त अन्न हो, त्यसैले शहरी बजारलाई लक्षित गर्नुपर्छ।
4. कोदो  क्लस्टरको निर्माण: कोदो  उत्पादन क्षेत्रमा सहकारी र साना उद्यमहरूलाई समेटेर क्लस्टर बनाउनु जरुरी छ।
5. जन-निजी-सरकारी साझेदारी (4P मोडल): केवल सरकारी वा विकास संस्था होइन, सबै पक्षको साझेदारीबाट मात्र दीर्घकालीन परिणाम ल्याउन सकिन्छ।

नेपालको कोदो (Millet) मूल्य शृंखलामा आवश्यक यान्त्रीकरण

नेपालमा कोदो खेतीलाई व्यवस्थित र लाभदायी बनाउनको लागि मूल्य शृंखलाको हरेक चरणमा उपयुक्त यान्त्रीकरण आवश्यक छ। कोदो प्रायः पहाडी भू-भागमा खेती गरिने भएकाले यहाँको यान्त्रीकरण सस्तो, स्थानीय भूगोलअनुकूल, र साना किसानमैत्री हुनुपर्छ।

यहाँ कोदो मूल्य शृंखलाका प्रमुख चरणहरू अनुसार आवश्यक यान्त्रीकरणको विवरण प्रस्तुत गरिएको छ:

१. खेती पूर्व तयारी (भूमि तयारी)

• मिनी टिलर, पावर टिलर: साना जमिन जोत्न र बारीको लागि उपयुक्त।
• रोटाभेटर वा हलको जोतेने उपकरण: माटो सम्याउन प्रयोग हुने।
• जैविक मल छर्ने मेसिन: कम्पोस्ट र वर्मी कम्पोस्ट छर्ने कार्य सहज बनाउन।

  २ बीउ छर्ने (रौपाइ/बोउनी)

• म्यानुअल वा मोटरयुक्त बीउ छर्ने मेसिन: बीउको बचत र समान दूरीमा रोपाइ गर्न सहायक।
• लाइन सोइङ मेसिन: निराइ गर्न सजिलो हुने गरी बाली लाइनमा रोपिन्छ।
• साना प्लान्टर मेसिन: सानो जमिन र पाखा बारीको लागि उपयुक्त।

 ३. बाली व्यवस्थापन

• इन्टरकल्चरर वा म्यानुअल वीडर: श्रम बचत हुने।
• स्प्रेयर (हात वा ब्याट्री चल्ने): जैविक वा रसायन न्यून कीट व्यवस्थापनका लागि।
• माटो नाप्ने जाँच गर्ने यन्त्र: सिंचाइको उपयुक्तता थाहा पाउन।

 ४. कटनी (Harvesting)

• दार वा सेरेटेड दार: साना किसानका लागि परम्परागत विधि।
• मिनी मिलेट रीपर: हलुका, चलाउन सजिलो, कटनी द्रुत बनाउने यन्त्र।
• कस्टम हाइरिङ सेवा: व्यक्तिगत मेसिन खरिद कठिन हुने किसानलाई सेवा दिनको लागि।

५. पछिल्लो प्रशोधन (Post-Harvest Handling)

• कोडो थ्रेसर: साना दानालाई छुट्याउने मेसिन (म्यानुअल वा मोटरयुक्त)।
• क्लिनर र ग्रेडर: पत्थर, डल्ला, टुक्रा छुट्याउने यन्त्र।
• मॉइस्चर मिटर: सुरक्षित भण्डारणको लागि नमी जाँच गर्ने यन्त्र।

 ६. प्रशोधन र मूल्यवृद्धि (Processing & Value Addition)

• डिहलर (छिल्का छुट्याउने): फिङ्गर मिलेट, कागुनो आदि का लागि।
• मिलिंग युनिट: पिठो, रवा बनाउन।
• रोस्टर र पफिङ मेसिन: नास्ता सामग्री बनाउन।
• एक्स्ट्रुजन मेसिन: नुडल्स, फ्लेक्स, एनर्जी बार बनाउन।
• प्याकेजिङ मेसिन: प्याकेटिङ, भ्याकुम प्याक, नाइट्रोजन प्याकिङ।

७. भण्डारण र ढुवानी

• मेटल बिन वा हर्मेटिक ब्याग: किरा जोगाउन।
• सौर्य ड्रायर वा मेकानिकल ड्रायर: सफा र सुरक्षित सुकाउने प्रक्रिया।
• प्रोसेस्ड उत्पादनका लागि कूल चेन: सहरका बजारमा पु¥याउन।

 ८. बजार पहुँच र डिजिटल उपकरण

• डिजिटल तौल मेसिन: सटीक नापतौलका लागि।
• मोबाइल एप्स/ट्रेसबिलिटी टुल: मूल्य, बजार जानकारी र विक्रि अनुगमन।
• इ-कमर्स प्लेटफर्म: अनलाइनबाट सिधा उपभोक्तासँग व्यापार गर्न।

🔁 पूरक प्रणाली (Supporting Ecosystem)

• कस्टम हाइरिङ सेन्टर (CHC): यान्त्रिक उपकरण भाडामा लिन सकिने केन्द्र।
• प्रशिक्षण तथा क्षमता विकास: किसान, कृषिदूत, उद्यमीलाई उपकरण सञ्चालन, मर्मतबारे सिकाउने।
• गृहउपयोगी यन्त्रको अनुसन्धान र प्रवर्द्धन: विशेषतः पहाडी क्षेत्रमा प्रयोगयोग्य।

✅ मुख्य आवश्यक यन्त्रहरूको सारांश

निष्कर्ष

कोदो  केवल पर्वको विषय होइन, पूर्ण मूल्य श्रृंखलामा समेटिने प्रयासको अपेक्षा गर्दैछ। कोदो  हाम्रा खेतमा उत्पादन हुन्छ तर थालसम्म पुग्न अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ।

यस कोदो  दिवसमा हामी सबैले सम्झनुपर्ने कुरा एकै छ—
"एक अन्नले केही गर्न सक्दैन, जबसम्म सम्पूर्ण प्रणालीलाई जीवन दिइँदैन।"

अब समय आएको छ—उत्पादनमुखी कार्यक्रम होइन, मूल्य श्रृंखलामै आधारित प्रणालीगत हस्तक्षेप गरौं।

तबमात्र कोदो जस्ता अन्नले आर्थिक, पोषणीय र सांस्कृतिक पहिचान दिन सक्छ।